Акыркы убактарда “хаин” деген сөздү көп угуп жүрөм. Бул сөз өзгөчө мурда пикирлеш, жакын адамдар бири-бирин айыптоо үчүн колдонуп жаткан учурлар мени тынчсыздандырат жана таң калтырат. Ошондуктан бул сөздүн маанисин терең талдоого алып, анын тарыхы жана колдонулушу тууралуу ой жүгүртүүнү туура көрдүм
Осмон Дөөлөтүнүн Доору
“Хаин” деген термин Осмон империясы мезгилинен баштап колдонула баштаган. Өзгөчө Желали көтөрүлүштөрүнөн кийин бул сөз саясий лексикондо кеңири орун алган. Бул учурда “хаин” деп мамлекеттин, падышанын же диндин кызыкчылыгына каршы чыккан адамдарды аташчу. Империянын борборунда халифалык жайгашкандыктан, диний жана саясий бийлик бириккен абалда болгон, ошондуктан бул сөз саясий жана диний жактан айыптоо катары колдонулган.
Мамлекетке каршы чыккандар: Империянын башкаруу түзүлүшүнө каршы чыккан же аны бөлгүсү келген адамдар “хаин” деп аталчу. Желали көтөрүлүштөрү жана башка саясий кутумдарда борбордук бийликке каршы чыккандар саткын деп эсептелген.
Падышага каршы чыккандар: Падышага каршы уюштурулган кутумдар же сарай ичиндеги саясий интригалар да “хаиндик” деп айыпталган. Тактыны басып алуу же бийликке каршы кутум аракеттери эң чоң хайиндик мисалы катары каралган.
Түркия Жумуриятынын Доору: Терминдин Өзгөрүүсү жана Саясий Колдонулушу
Түркия Республикасынын түзүлүшү менен “хаин” сөзү жаңы контекстке ээ болду. Алгач Улуттук Күрөш мезгилинде, Мустафа Кемал Ататүрк баштаган Эгемендик согушуна каршы чыккан жана душман менен кызматташкан адамдар бул термин менен айыпталган. Бул учурда “хаин” түшүнүгү улуттук көз карандысыздыкты колдобогондорго карата колдонулган.
Кийинчерээк, республика түзүлгөн соң жана көп партиялуу саясий турмушка өткөндө, “хаин” деген сөз саясий лексикондо кеңири жайылды. Түркиянын саясий атмосферасында белгилүү бир идеологияга, партияга же лидерге каршы чыккандар, мамлекеттин саясатына карама-каршы көз карашта болгон топтор “хаин” деп мүнөздөлдү. Диний жамааттар, улуттук азчылыктар, оппозициячыл партиялар бул айыптоолорго туш болгон. Аскердик төңкөрүштөр мезгилинде да оппозициялык саясатчылар же топтор хайиндик менен айыпталган, жана бул түшүнүк саясий бөлүнүүнүн бир куралы болуп калган.
Диний Контекст
Осмон империясынан калган диний элементтер республикадагы секуляризм принциптери менен кагылышканда, “хаин” кээде диний топторго карата да колдонулган. Мисалы, Ататүрктүн секуляризм принциптерине каршы чыккан топтор Түркиянын модернизация процессине саткындык кылды деп айыпталып, “хаин” деп жарыяланган.
Жыйынтык: Хаинди Радикалдаштыруу
Кыскасы, “хаин” деген сөз Түркияда бийлик же оппозицияга каршы чыккан топторду же адамдарды радикалдаштыруу жана аларга каршы кысым көрсөтүү үчүн колдонулган саясий жана идеологиялык курал болуп калган. Мунун эң акыркы мисалы – түрк бийлиги тарабынан Гүлен жамаатына карата колдонулушу. Бирок, өтө өкүнүчтүүсү, бул термин жамаат ичиндеги пикир келишпестиктерден улам бөлүнгөн топтор тарабынан да бири-бирине карата колдонулган учурлар бар.
Кызмат жамааты – көңүлү бар кишилердин өз эрки менен жамаатка кошулуп, кайрымдуулук иш-чараларына катышуусу аркылуу калыптанган бирикме. Анын негизги өзгөчөлүгү – катышуу толугу менен жеке каалоого негизделген. Кишилер өз каалоосу менен жамаатка кошулуп, өз эрки менен аны таштай алат. Бул жамаат өз алдынча бир дин эмес жана аны таштаганда ыймандан чыккан болуп саналбайт. Замандын талабына жараша адамдын каалоолору өзгөрүп, ар кандай көз караштар калыптануусу мүмкүн, бул болсо табигый көрүнүш.
Жамааттар коомдук жана социологиялык факторлорго жараша түзүлүп, мезгилдин жана кырдаалдардын талабына ылайык өзгөрүп, бөлүнүп турушат. Социологиялык жактан алганда, бул – адамдардын жана топтордун табиятына мүнөздүү өзгөрүү. Акыркы жүз жылдык түрк тарыхында да бул көрүнүш байкалат: башында бир максат, бир пикир менен түзүлгөн жамааттар убакыттын өтүшү менен өз алдынча жолдорго бөлүнүп кеткен мисалдар көп. Ошондуктан кечээ жакын дос же пикирлеш болгон адамдарына “хаин” деп айыптоо – бул өтө уят жана туура эмес көрүнүш. Адамдардын табигый жол менен өзгөрүүсүн, алардын ар кандай жолдорго түшүшүн түшүнүү керек жана сыйлоо зарыл.
Жамааттардын калыптанып, кийин алардан бөлүнүп кеткендердин өз алдынча жолду тандоосу – бул коомдук турмуштун табигый көрүнүшү. Тарых бизге көрсөтүп тургандай, бул жараян ар бир доордо кайталанып келет.
Нурлан Мусаев